Radicale onzekerheid vraagt een brede blik

De toevoeging radicaal aan een woord duidt op onontkoombaar en ingrijpend. Radicale verandering, radicale politiek, radicale acceptatie. Niet iets waar je in eerste instantie heel vrolijk van wordt. Evenmin iets om zo maar op verder te gaan maar tegelijkertijd prikkelt het ook de nieuwsgierigheid. Zou bij wat verder kijken radicaal ook bevrijdend kunnen werken, in de zin van ‘schoon schip maken’ of ‘het over een heel andere boeg gooien’?

Komen we bij radicaal gekoppeld aan onzekerheid, dan wordt het echt lastig omdat het een naar gevoel van onveiligheid geeft. Het, de toekomst, zou wel eens heel anders uit kunnen pakken dan we veronderstellen. Mensen anticiperen immers voortdurend op wat de toekomst brengen moge, maar de veronderstellingen die bewust of onbewust ten grondslag liggen aan het antiperen op de toekomst blijken ons in de weg te zitten. ‘Radicale onzekerheid’ maakt duidelijk dat we niet op dat anticiperend vermogen kunnen vertrouwen. Dat vinden we lastig en eng.

Wanneer wordt onzekerheid voor pensioenfondsen radicaal? In dit stuk is het antwoord op die vraag: als we beseffen dat er risico’s zijn die niet afgedekt kunnen worden op financiële markten, risico’s die we niet precies kunnen duiden maar weten dat ze er zijn of gaan komen en risico’s waarvan we überhaupt geen idee hebben dat ze zich zullen manifesteren.

Bestuursleden anticiperen op wat de toekomst in zich zou kunnen hebben. Als dat anticiperen onder druk komt te staan, speelt de persoonlijke onzekerheid op omdat het vertrouwde referentiekader waarbinnen wordt geopereerd aan kracht verliest. De onzekerheid die daarmee gepaard gaat, veroorzaakt twijfel en van dat ongemakkelijke gevoel blijven we graag weg.

Die persoonlijke onzekerheid in de ogen zien en vervolgens bespreekbaar maken vraagt om moed. Want een bestuurder wordt geacht samen met het bestuur in control te zijn. Daadkracht te tonen en weten wat haar of hem te doen staat. Dat verhoudt zich gevoelsmatig slecht met een gevoel van onzekerheid en twijfel. Wat blijft er over van de bestuurder in control als de onzekerheid een expliciete plaats krijgt en waarom zou je daar aan beginnen?

Het ongemakkelijke antwoord is juist het opzoeken van die persoonlijke onzekerheid. Dus niet de vertrouwde route van onderzoek doen om bevestiging te zoeken van het eigen oordeel en je daardoor afsluiten van andere zienswijzen of andere, op het eerste gezicht vreemde tot dan toe onbekende, informatiebronnen.

Radicale onzekerheid in het collectief van een bestuur vraagt om eerst ieders onzekerheid te onderkennen en in kaart te brengen. Wat is het beeld dat ieder heeft van de externe krachten die een rol spelen bij de beoordeling van een voorliggende situatie, en welke bronnen van informatie gebruikt eenieder om tot haar of zijn beeldvorming te komen. Wordt er met name op financiële informatie en economische ontwikkelingen gebouwd, worden ook sociale ontwikkelingen en een meer filosofische benadering in de beeld- en oordeelsvorming betrokken, wat is de plek van de klimaatproblematiek, worden geopolitieke ontwikkelingen beschouwd, wordt er gekeken naar radicale scenario’s ?

Vervolgens zal iedereen in het besef van haar/zijn persoonlijke onzekerheid een bijdrage leveren aan een gemeenschappelijk beeld en oordeel op basis waarvan besluitvorming plaats vindt.

Radicale onzekerheid vraagt om een radicale acceptatie van onzekerheid. Met die acceptatie is het mogelijk om met elkaar buiten de bestaande kaders van aannames te treden en vrijer te anticiperen op de toekomst door de blik te verruimen. De toekomst laat zich daarmee niet voorspellen. Wel geeft het een vrijere gedachtewisseling en meer ontspanning. Dat laatste verbreedt de blik en dat is wat nodig is bij radicale onzekerheid.

Coen van Dedem is Consultant bij DEDEM. Deze blog is gebaseerd op zijn gelijknamige bijdrage aan de bundel ‘Waartoe zijn pensioenfondsen op aarde’. In een serie blogs reflecteert PGGM de komende tijd op de toekomst van pensioen.
Uw reacties kunt u mailen naar maurice.wilbrink@pggm.nl.